حج یعنی چه؟

حج یعنی چه؟ فلسفه انجام آن چیست؟ انواع حج(عمره مفرده، تمتع و ... ) کدامند و چه تفاوتی با هم دارند و نامها و اصطلاحات مربوطه چه مفهومی دارد و آیا نظرات مراجع در مورد حج، متفاوت است؟

یکى دیگر از عبادتهاى بزرگ اسلامى حج است. حـج یک عبادت دسته جمعى

حج یعنی چه؟ فلسفه انجام آن چیست؟ انواع حج(عمره مفرده، تمتع و ... ) کدامند و چه تفاوتی با هم دارند و نامها و اصطلاحات مربوطه چه مفهومی دارد و آیا نظرات مراجع در مورد حج، متفاوت است؟

یکى دیگر از عبادتهاى بزرگ اسلامى حج است. حـج یک عبادت دسته جمعى است که هرسال در روزهاى معینى در سرزمینى تاریخى و با شکوه انجام مى گیرد . ایـن نـوع عـبـادت عـلاوه بـر ایـن که پیوند استوارى میان بنده و خدا به وجود مى آورد، مى تواند ازجـهـات گـونـاگونى مبدا اثرات سودمند و ارزنده اى در اجتماع اسلامى باشد ; زیرا:

اولا: یک چـنـین عبادت دسته جمعى که با تجرد کامل و وارستگى مطلق , تنها باپوشیدن دو قطعه پارچه سـاده آغـاز مـى گـردد , نـشانه مساوات بندگان الهى در پیشگاه اوست و این یکى از آمال بزرگ انـسانى است که روزى انسانهاى جهان عوامل برتریهاى موهوم مانند نژاد , زبان , رنگ و ثروت را کنار گذارده , همگى خود را دربرابر خدا مساوى و برابر بدانند . عـمـل حـج از عبادتهایى است که به این هدف تحقق مى بخشد و موجب مى شود که افراد با ایمان امتیازات اجتماعى را وسیله برترى خود ندانند. ثـانـیـا: چنین اجتماع عظیمى که اعضاى آن را نمایندگان واقعى ملتهاى مسلمان جهان تشکیل مـى دهـد , کنگره بزرگ سالانه مسلمانان دنیا محسوب مى گردد که در هر سال دراین سرزمین مقدس برگزار مى شود. آیین اسلام یک مشت قوانین اخلاقى و سنن تربیتى که هدفى جز اصلاح روح و روان مردم نداشته بـاشـد نـیست تا خود را از تأسیس کنگره سالانه و اجتماعات هفتگى و روزانه که مخصوص احزاب سـیـاسى و اجتماعات متحرک و زنده است دور بگیرد , بلکه یک آیین جهانى و جامعى است که به همه شوون زندگى بشر - اعم از اخلاقى , اجتماعى ,سیاسى , اقتصادى و نظامى - نظر دارد . از این نظر آورنده اسلام با وضع قوانین سیاسى و دعوت به تشکیل کنگره سالانه درسرزمین مکه , بـقـا و ابـدیـت و مصونیت آیین خود را تضمین نموده است و طبعا این کنگره اثراتى بالاتر از اثرات کنگره هاى سالانه احزاب سیاسى و زنده جهان در برخواهد داشت . مـنـتها , سران سیاسى , در این اعصار به اهمیت چنین موضوعاتى توجه پیدا کرده اند در حالى که اسلام از چهارده قرن پیش طرح آن را ریخته و اثرات مطلوبى از آن گرفته است . متفکران اسلام که طبعا در اجتماع مزبور شرکت خواهند داشت , مى توانند آخرین تحولات اوضاع جهان اسلام را مورد بررسى قرار دهند و پس از گردآورى اطلاعات دقیق وتبادل نظر , در بهبود وضـع مـسـلـمـانـان بـکوشند و سرزمین اسلام را از عوامل ضد آزادى و استقلال پاک سازند و به پیشرفت همه جانبه مسلمانان جهان کمک کنند . چـه اجـتماعى سودمندتر از این که مى تواند بزرگترین حلقه اتصال میان مسلمانان جهان باشد و سران اسلام را از اوضاع یکدیگر آگاه سازد. این کنگره مى تواند به وضع اقتصادى و فرهنگى مسلمانان کمکهاى شایانى بنماید ;زیرا متفکران و صـاحبنظران - پس از اداى فریضه حج - مى توانند در محیطى آرام و پراز صفا و معنویت به تبادل افکار بپردازند و در زمینه فرهنگ و اقتصاد اسلام طرحهایى بریزند . کـنگره سالانه حج همواره الهام بخش بسیارى از جنبشهاى آزادى خواهى و نهضتهاى عظیم براى گـسـسـتـن زنـجـیرهاى ظلم و ستم و تعدى بوده است و این نکته با مراجعه به تاریخ ‌اسلامى و انـقـلابـهـاى فـرزنـدان اسـلام روشـن مى شود ; زیرا نطفه بسیارى از نهضتهاى اسلامى که براى بـرانـداخـتـن حـکومتهاى جور و ستم صورت مى گرفت در ایام حج بسته مى شد و این سرزمین الهام بخش چنین آزادیهایى بود. ایـن بود نمونه اى از اسرار حج و به قول برخى از دانشمندان , هنوز زود است که جهان به اهمیت و اسرار حج پى ببرد.

عمره به معنی زیارت، و از عماره به معنی «آبادی» گرفته شده است، زیرا ملاقات و زیارت موجب آبادی است و در شریعت اسلامی، به زیارت خانه خدا با تشریفات خاصی که عبارت است از احرام و انجام طواف و نماز آن و نیز سعی بین صفا و مروه و تقصیر، اطلاق می شود. بنابراین زائر بیت الله الحرام با انجام این اعمال خاص، قصد تقرب به حضرت پروردگار و زیارت بیت او را دارد.

عمره دو گونه است:

عمره مفرده و عمره تمتع. عمره مفرده آن عمره ای است که همراه با اعمال دیگر (حج) نیست. بلکه خود عمره، مستقل و جدا از حج است. به خلاف عمره تمتع که به پیوست حج می باشد یعنی بعد از انجام عمل عمره، حج بجا آورده می شود و چون به سبب عمره، 24 چیز بر انسان محرم حرام می شود ولی بعد از انجام عمره این محرمات حلال می شود و تا انجام مناسک بعدی یعنی حج، این زائر بیت الله الحرام از برخی التذاذات و یا تمتعات بهره مند می گردد مثلا بوی خوش، ارتباط با همسر و آرایش و... بدین سبب این عمره را عمره تمتع می نامند کما این که در حج تمتع نیز این جهت در نامگذاری لحاظ شده است.نساء.

عمره مفرده با عمره تمتع چهار فرق دارد:

أ) محل احرام عمره تمتع یکی از میقات‏های پنجگانه است که برای عمره تمتع مشخص شده است و محل احرام عمره مفرده نزدیک‏ترین جا به حرم از بیرون حرم است. البته برای عمره مفرده از میقات‏های پنجگانه هم می شود احرام بست.

ب) در عمره تمتع تقصیر لازم است، ولی در عمره مفرده می توان تقصیر کرد و می توان سر را تراشید (حلق) .

ج) عمره تمتع طواف نساء ندارد، ولی عمره مفرده طواف نساء و نماز طواف نساء دارد.(امام خمینی، تحریرالوسیله، ج 1، ص 405 و 408.)

د) عمره تمتع فقط در ماه‏های حج (شوال، ذی القعده و ذی الحجه) باید انجام شود، ولی عمره مفرده را در تمامی ماه‏های سال می توان انجام داد.

کسانی که عمره مفرده انجام می دهند حاجی نمیشوند و حج تمتع از گردنشان ساقط نمیشود.

در پایان عرض کنیم که در برخی فروعات مسائل حج فتوای بعضی از مراجع با هم متفاوت می باشد؛ مقلدین برای آگاهی از این گونه موارد و انجام صحیح اعمال حج لازم است به رساله عملی و یا به کتاب مناسک حج رجوع نمایند.

فلسفه تقصیر (کوتاه کردن سر و ناخن) در حج تمتع  و عمره چیست؟

تقصیر یکی از واجبات حج و عمره است و با تقصیر کردن عمده محرمات احرام بر انسان حلال می شود. شاید رمزش این باشد که انسان در مقام عبودیت پروردگار عالم از محسنات و زیبایی های ظاهری خود نیز باید بگذرد و به اصطلاح به خواهش های نفسانی نه بگوید و در برابر فرامین الهی سر فرود آورد و تسلیم گردد.

نیز ممکن است فلسفه اش این باشد که حاجی توجه پیدا کند به این که چنانچه مو یا ناخنش را از بدنش جدا می کند و به دور می ریزد ، خدای مهربان نیر به خاطر نیت خالص و اعمال خالصانه او گناهانش را بخشیده و روحش را از آلودگی ها پاک نموده است، یا به انسان تعلیم می دهد همان گونه که بدن را از مو و ناخن جدا می کنی، روح را نیز از آلودگی ها پیراسته کن.

امام زین العابدین (ع) به "شبلی" که حج انجام داده بود فرمود:

"موقعی که سرت را به عنوان "حلق" تراشیدی، این گونه نیست نیت کردی که از ناپاکی ها و گناهان پاک شدی، مثل این که از مادرت متولد شده ای".(2)

همانند رمی جمرات که به سوی شیطان سنگ پرتاب می کنند که آموزش نفی و دور کردن شیطان از وجود خود است.

پی نوشت ها :

1 - آیت الله جوادی آملی، صهبای حج ، ص 347، به نقل از مستدرک الوسائل ، ج10 ، ص 166.

  حج و اعمال آن آکنده است از رمزها و رازها، بخشی از این رازها و رمزها را احادیث معصومان(ع) بیان نموده و برخی را عالمان با بهره گیری از هدایت های آن بزرگواران عرضه کرده اند. در مجموع استفاده می شود که اعمال و آموزه های حج حاکی از رویدادهای است که برای برخی از انبیای الهی مانند حضرت آدم(ع) و حضرت ابراهیم(ع) و پیامبر اسلام(ص) پدید آمده است. مثلا در مورد رمی جمره عقبه، عبدالحمید بن ابی دیلیم از امام صادق نقل می کند که فرمود: «... بعد از عمل قربانی جبریل دست آدم را گرفت و او را به طرف بیت برد، در میان راه کنار جمره عقبه به ابلیس برخورد کرد. ابلیس گفت ای آدم کجا می خواهی بروی؟ جبریل گفت: ای آدم! او را با هفت ریگ بزن و با هر ریگ یک تکبیر بگو. آدم آن چه جبریل امر کرده بود انجام داد و بدین ترتیب ابلیس از آن ها دور شد. هم چنین سعی بین صفا و مرده بیانگر تلاش مستمر هاجر برای جست و جوی مایه حیات خود و فرزندش اسماعیل است که سرانجام این تلاش به آب زمزم و جریان آن انجامید. قربانی کردن در سرزمین «منی» زنده کردن خاطره فداکاری بزرگ مرد الهی و قهرمان توحید حضرت ابراهیم خلیل می باشد. در واقع زایران خانه خدا،‌ با کشتن گوسفندی در سرزمین «منی»، خاطره اخلاص، قدرت ایمان، روح جانبازی ؛ اطاعت و تسلیم حضرت ابراهیم و فرزندش اسماعیل را در دل ها زنده می سازند. بنابراین، اگر می بینیم که از سایر انبیای الهی مانند حضرت موسی حضرت عیسی و ... در اعمال عبادی سیاسی حج سخن به میان نیامده، از این روست که در جریان حج و شکل گیری آموزه های آن، اتفاق و حادثه ای برای آن ها رخ نداده است. طبیعی است اگر رویدادی واقع می شد، قرآن کریم و ائمه معصومین آن را بازگو می کرد،‌ همان گونه که سایر اتفاقات آن ها را (مانند مبارزه حضرت موسی) با دستگاه فرعون و جریان رود نیل، به صلیب کشیده شدن حضرت عیسی و عروج ایشان به آسمان و کشتی حضرت نوح را بیان نموده است. (ر.ک: فصلنامه میقات حج، شماره 53 و 54، فلسفه مناسک حج، عبدالهادی مسعودی)

یکى دیگر از عبادتهاى بزرگ اسلامى حج است. حـج یک عبادت دسته جمعى است که هرسال در روزهاى معینى در سرزمینى تاریخى و با شکوه انجام مى گیرد . ایـن نـوع عـبـادت عـلاوه بـر ایـن که پیوند استوارى میان بنده و خدا به وجود مى آورد، مى تواند ازجـهـات گـونـاگونى مبدا اثرات سودمند و ارزنده اى در اجتماع اسلامى باشد ; زیرا:

اولا: یک چـنـین عبادت دسته جمعى که با تجرد کامل و وارستگى مطلق , تنها باپوشیدن دو قطعه پارچه سـاده آغـاز مـى گـردد , نـشانه مساوات بندگان الهى در پیشگاه اوست و این یکى از آمال بزرگ انـسانى است که روزى انسانهاى جهان عوامل برتریهاى موهوم مانند نژاد , زبان , رنگ و ثروت را کنار گذارده , همگى خود را دربرابر خدا مساوى و برابر بدانند . عـمـل حـج از عبادتهایى است که به این هدف تحقق مى بخشد و موجب مى شود که افراد با ایمان امتیازات اجتماعى را وسیله برترى خود ندانند. ثـانـیـا: چنین اجتماع عظیمى که اعضاى آن را نمایندگان واقعى ملتهاى مسلمان جهان تشکیل مـى دهـد , کنگره بزرگ سالانه مسلمانان دنیا محسوب مى گردد که در هر سال دراین سرزمین مقدس برگزار مى شود. آیین اسلام یک مشت قوانین اخلاقى و سنن تربیتى که هدفى جز اصلاح روح و روان مردم نداشته بـاشـد نـیست تا خود را از تأسیس کنگره سالانه و اجتماعات هفتگى و روزانه که مخصوص احزاب سـیـاسى و اجتماعات متحرک و زنده است دور بگیرد , بلکه یک آیین جهانى و جامعى است که به همه شوون زندگى بشر - اعم از اخلاقى , اجتماعى ,سیاسى , اقتصادى و نظامى - نظر دارد . از این نظر آورنده اسلام با وضع قوانین سیاسى و دعوت به تشکیل کنگره سالانه درسرزمین مکه , بـقـا و ابـدیـت و مصونیت آیین خود را تضمین نموده است و طبعا این کنگره اثراتى بالاتر از اثرات کنگره هاى سالانه احزاب سیاسى و زنده جهان در برخواهد داشت . مـنـتها , سران سیاسى , در این اعصار به اهمیت چنین موضوعاتى توجه پیدا کرده اند در حالى که اسلام از چهارده قرن پیش طرح آن را ریخته و اثرات مطلوبى از آن گرفته است . متفکران اسلام که طبعا در اجتماع مزبور شرکت خواهند داشت , مى توانند آخرین تحولات اوضاع جهان اسلام را مورد بررسى قرار دهند و پس از گردآورى اطلاعات دقیق وتبادل نظر , در بهبود وضـع مـسـلـمـانـان بـکوشند و سرزمین اسلام را از عوامل ضد آزادى و استقلال پاک سازند و به پیشرفت همه جانبه مسلمانان جهان کمک کنند . چـه اجـتماعى سودمندتر از این که مى تواند بزرگترین حلقه اتصال میان مسلمانان جهان باشد و سران اسلام را از اوضاع یکدیگر آگاه سازد. این کنگره مى تواند به وضع اقتصادى و فرهنگى مسلمانان کمکهاى شایانى بنماید ;زیرا متفکران و صـاحبنظران - پس از اداى فریضه حج - مى توانند در محیطى آرام و پراز صفا و معنویت به تبادل افکار بپردازند و در زمینه فرهنگ و اقتصاد اسلام طرحهایى بریزند . کـنگره سالانه حج همواره الهام بخش بسیارى از جنبشهاى آزادى خواهى و نهضتهاى عظیم براى گـسـسـتـن زنـجـیرهاى ظلم و ستم و تعدى بوده است و این نکته با مراجعه به تاریخ ‌اسلامى و انـقـلابـهـاى فـرزنـدان اسـلام روشـن مى شود ; زیرا نطفه بسیارى از نهضتهاى اسلامى که براى بـرانـداخـتـن حـکومتهاى جور و ستم صورت مى گرفت در ایام حج بسته مى شد و این سرزمین الهام بخش چنین آزادیهایى بود. ایـن بود نمونه اى از اسرار حج و به قول برخى از دانشمندان , هنوز زود است که جهان به اهمیت و اسرار حج پى ببرد.

عمره به معنی زیارت، و از عماره به معنی «آبادی» گرفته شده است، زیرا ملاقات و زیارت موجب آبادی است و در شریعت اسلامی، به زیارت خانه خدا با تشریفات خاصی که عبارت است از احرام و انجام طواف و نماز آن و نیز سعی بین صفا و مروه و تقصیر، اطلاق می شود. بنابراین زائر بیت الله الحرام با انجام این اعمال خاص، قصد تقرب به حضرت پروردگار و زیارت بیت او را دارد.

عمره دو گونه است:

عمره مفرده و عمره تمتع. عمره مفرده آن عمره ای است که همراه با اعمال دیگر (حج) نیست. بلکه خود عمره، مستقل و جدا از حج است. به خلاف عمره تمتع که به پیوست حج می باشد یعنی بعد از انجام عمل عمره، حج بجا آورده می شود و چون به سبب عمره، 24 چیز بر انسان محرم حرام می شود ولی بعد از انجام عمره این محرمات حلال می شود و تا انجام مناسک بعدی یعنی حج، این زائر بیت الله الحرام از برخی التذاذات و یا تمتعات بهره مند می گردد مثلا بوی خوش، ارتباط با همسر و آرایش و... بدین سبب این عمره را عمره تمتع می نامند کما این که در حج تمتع نیز این جهت در نامگذاری لحاظ شده است.نساء.

عمره مفرده با عمره تمتع چهار فرق دارد:

أ) محل احرام عمره تمتع یکی از میقات‏های پنجگانه است که برای عمره تمتع مشخص شده است و محل احرام عمره مفرده نزدیک‏ترین جا به حرم از بیرون حرم است. البته برای عمره مفرده از میقات‏های پنجگانه هم می شود احرام بست.

ب) در عمره تمتع تقصیر لازم است، ولی در عمره مفرده می توان تقصیر کرد و می توان سر را تراشید (حلق)

ج) عمره تمتع طواف نساء ندارد، ولی عمره مفرده طواف نساء و نماز طواف نساء دارد.(امام خمینی، تحریرالوسیله، ج 1، ص 405 و 408.)

د) عمره تمتع فقط در ماه‏های حج (شوال، ذی القعده و ذی الحجه) باید انجام شود، ولی عمره مفرده را در تمامی ماه‏های سال می توان انجام داد.

کسانی که عمره مفرده انجام می دهند حاجی نمیشوند و حج تمتع از گردنشان ساقط نمیشود.

در پایان عرض کنیم که در برخی فروعات مسائل حج فتوای بعضی از مراجع با هم متفاوت می باشد؛ مقلدین برای آگاهی از این گونه موارد و انجام صحیح اعمال حج لازم است به رساله عملی و یا به کتاب مناسک حج رجوع نمایند.