امربه معروف و نهی از منکر

مر به معروف و نهی از منکر

شرایط وجوب امربه معروف و نهی ازمنکر

اقسام امر به معروف و نهی از منکر

مراتب امر به معروف و نهی از منکر

نتیجه امر به معروف و نهی از منکر

} مفهوم امر و نهی{
این دو کلمه عربی وقتی به فارسی ترجمه شوند معنی «فرمان مثبت» و «فرمان منفی» به خود می گیرند «امر» در این جا به معنی فرمان به انجام دادن کاری و «نهی» به معنی فرمان به ترک و انجام ندادن آن کار است. چنانچه ملاحظه می شود نخستین چیزی که در فرمان دادن لازم است و در خود کلمه فرمان (امر یا نهی) گنجانده شده مساله قدرت است زیرا شخص قوی و مقتدر است که می تواند فرمان بدهد. } مفهوم معروف و منکر{
نخستین نکته ای که در این جا جلب توجه می کند وسعت و شمول و جامعیت مفهوم این دو کلمه است زیرا به طوری که از منابع لغوی استفاده می شود «معروف» هر کاری است که خوبی آن به وسیله عقل و شرع شناخته می شود و «منکر» نقطه مقابل آن است؛ یعنی منکر هر کاری است که مورد انکار و تقبیح عقل و شرع قرار گیرد...

}بزرگترین امر به معروف تاریخ {

نقش هر مسلمان در تعیین سرنوشت جامعه و تعهدی که باید در پذیرش مسؤولیت های اجتماعی داشته باشد، ایجاب می کند که او ناظر و مراقب همه اموری باشد که پیرامون وی اتفاق می افتد. این مطلب در فقه اسلامی تحت عنوان امر به معروف و نهی از منکر مطرح شده و از مهم ترین مبانی تفکر سیاسی یک مسلمان به شمار می رود؛ چنان که از مهم ترین فرایضی است که وجوب کفایی آن ضروری دین شناخته شده و ضامن بقای اسلام است. قرآن کریم در بیان صفات ممتاز مؤمنان می فرماید:
«وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ» (توبه؛71)
مردان و زنان با ایمان ولی (و یار و یاور) یکدیگرند، امربه معروف و نهی ازمنکر می کنند، نماز را برپا می دارند و زکات را می پردازند و خدا و رسولش را اطاعت می کنند. به موجب این آیه، افراد مؤمن به سرنوشت یکدیگر علاقمند بوده و به منزله یک پیکر می باشند. پیوند سرنوشت ها موجب می شود که تخلف و انحراف یک فرد، در کل جامعه تأثیر بگذارد؛ چنان که یک بیماری واگیر در صورتی که معالجه نگردد، از فرد به جامعه سرایت نموده و سلامت آن را به خطر می اندازد.

پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ در این زمینه می فرماید:یک انسان گنهکار در میان مردم، همانند فرد ناآگاهی است که با گروهی سوار کشتی شده و آن گاه که کشتی در وسط دریا قرار می گیرد، تبری برداشته و به سوراخ نمودن جایگاه خود می پردازد، هر کسی به او اعتراض می کند او در پاسخ می گوید: من در سهم خودم تصرف می کنم؛ به یقین این یک حرف احمقانه است. اگر دیگران او را از این عمل خطرناک باز ندارند، طولی نمی کشد که همگی غرق می شوند.

معروف و منکر که دو مفهوم متقابلند، در لغت به معنای شناخته شده و ناشناخته می باشند؛ و در اصطلاح کارهایی که نیکی یا زشتی آن ها توسط عقل یا شرع، شناخته شده باشند، به ترتیب معروف و منکر نامیده می شوند. به کارگیری لفظ معروف و منکر در امور مربوط به بایدها و نبایدهای دین، بدین لحاظ است که فطرت پاک انسانی با کارهای معروف آشنا و مأنوس و با زشتی ها و امور ناپسند، بیگانه و نامأنوس است.

بنابراین معروف ومنکر قلمرو وسیعی دارد و در محدوده عبادات یا یک سری از گناهان کبیره نمی گنجند. معروف شامل امور اعتقادی، اخلاقی، عبادی، حقوقی، اقتصادی، ‌نظامی (همانند مرزداری و پیکار در راه خدا) سیاسی (مثل حضور در صحنه های انقلاب اسلامی و حفظ دستاوردهای آن) و امور فرهنگی می شود و منکر نیز شامل منکرات اعتقادی، عبادی، اخلاقی، اقتصادی (مانند کم فروشی و احتکار)، سیاسی (همانند جاسوسی و کمک به ضدانقلاب)، نظامی (نظیر فرار از جبهه و جنگ، عدم رعایت سلسله مراتب فرماندهی) و... می شود در مجموع می توان از معروف و منکر، به ارزش ها و ضد ارزش ها تعبیر نمود.

}شرایط وجوب امربه معروف و نهی ازمنکر {

1-     باید امر به معروف و نهی از منکر کننده بداند آنچه مکلف ترک نموده، واجب و یا آنچه مرتکب گردیده از منکرات است و بر کسی که چنین علم و آگاهی از کار دیگری ندارد، واجب نیست.

2-  باید آمر یا ناهی احتمال تأثیر دهد پس اگر مطمئن باشد که امر و نهیش مؤثر واقع نمی شود، امر و نهی بر وی واجب نیست.

3-    لازم است امر و نهی کننده بداند که شخص بر گناهش باقی است پس اگر دانست که وی گناهش را ترک نموده و آن را تکرار نخواهد کرد، امر به معروف و نهی از منکر بر او واجب نیست.

4-    برخورد با گنهکار ضرر و مفسده ای برای امرونهی کننده یا خویشان و برادران دینی اش نداشته باشد؛ مگر معروف و منکر از اموری باشند که شارع مقدس اهتمام ویژه ای نسبت به آن ها دارد؛ مانند حفظ اسلام و شعائر آن و امنیت جان و ناموس مسلمانان، بنابراین اگر شعائر اسلامی یا جان عده ای از مسلمانان در معرض خطر و نابودی شد، باید اصل اهم و مهم مورد توجه قرار گیرد و صرف ضرردیدن موجب سقوط وظیفه نمی شود.

}اقسام امر به معروف و نهی از منکر{

امر به معروف و نهی از منکر به دو قسم واجب و مستحب تقسیم می شود که عبارتند از:

1-     آنچه انجام آن از نظر عقل یا شرع لازم و واجب و یا ارتکابش از نظر آن دو، زشت و قبیح باشد، امر و نهی در موردشان واجب می گردد.

2-     هر کاری که انجامش از نظر عقل یا شرع خوب و مستحب یا ارتکابش از دیدگاه آن دو، پسندیده نیست، امر و نهیش مستحب است.

گفتنی است امر به معروف و نهی از منکر از واجبات توصلی است یعنی قصد قربت در آن شرط نیست؛ هر چند با داشتن قصد قربت از پاداش الهی نیز برخوردار خواهد شد.

}مراتب امر به معروف و نهی از منکر {

نخستین و مؤثرترین روش برای دعوت دیگران به نیکی ها و بازداشتن از منکرات، آراستگی خود انسان به تقوی و اخلاق حسنه است

در فقه اسلامی سه مرحله برای این وظیفه مهم در نظر گرفته شده است. هر مرحله نیز خود دارای مراتب و درجاتی است و در صورت مؤثر بودن یک مرحله یا یک مرتبه، اقدام به مرحله یا مرتبه بعدی جایز نیست. آن سه مرحله عبارتند از:

1- اظهار تنفر قلبی: امرونهی کننده ناراحتی قلبی خود را از منکر واقع شده آشکار کند و به طرف بفهماند که منظورش از این کار، این است که وی معروف را انجام داده و یا منکر را ترک نماید. برای این کار چند درجه است از قبیل روی هم فشردن پلک های چشم و روی ترش کردن، روگرداندن، پشت کردن، ترک رفت و آمد و امثال این ها.

گفتنی است تنفر قلبی از گناه لازمه ایمان بوده و بر همگان واجب عینی است، گرچه توان هیچ گونه امر به معروف و نهی از منکر نداشته باشند و آنچه به عنوان امر به معروف و نهی از منکر باید انجام گیرد، اظهار تنفر قلبی از گناه است.

2- امر و نهی گفتاری: امام خمینی (قدس سره الشریف) در این زمینه می نویسد: اگر بداند که از مرتبه اول امربه معروف و نهی ازمنکر نتیجه نمی گیرد، واجب است از مرتبه دوم استفاده کند، در صورتی که احتمال تأثیر بدهد و اگر احتمال دهد که با موعظه و زبان نرم، نتیجه حاصل می شود، نباید به مراحل بعدی تجاوز نماید. اگر بداند که مرحله قلبی اثر ندارد و بایستی با لحن آمرانه امر و نهی کند، باید همین کار را بکند در عین حال باید درجات تندی در گفتار را رعایت نماید.

3- استفاده از زور و قدرت: اگر دو مرحله قبلی کارآیی نداشته باشند؛ باید از زور و قدرت استفاده گردد، بدین معنا که با اِعمال فشار جلوی انجام گناهان گرفته شود و بین شخص و گناه مورد نظرش فاصله ایجاد گردد. در این مرحله نیز باید از مراتب سبک تر شروع کرد؛ اما در فرضی که بازداری از گناه متوقف بر کتک کاری و ایجاد جراحت و امثال آن باشد، باید با اذن فقیه جامع الشرایط انجام گیرد و در شرایط فعلی که نهادهای قانونی جمهوری اسلامی شکل گرفته، چنین کاری باید با اجازه نهادهای مربوط باشد.

گفتنی است آنجا که از فرد کاری ساخته نیست، باید امربه معروف و نهی ازمنکر به شکل جمعی و گروهی انجام گیرد. همچنین از تدابیر عملی نباید غفلت کرد یعنی باید دید چه طرح و رفتاری، مردم را نسبت به کار نیک تشویق می کند و یا از کار زشت باز می دارد و این به معنای دخالت دادن عقل و منطق، در اجرای قانون امربه معروف و نهی ازمنکر است؛ چرا که اسلام در شیوه های اجرایی این اصل مهم، آن را به عقل و تدبیر انسان وانهاده است تا از هر راه ممکن و مفید، ریشه منکرات را از جامعه برکند. برخلاف واجبات عبادی همانند نماز که شکل انجام آن نیز باید با تعبد به دستور شرع صورت پذیرد.

امر به معروف و نهی از منکر یکی از اصول عملی اسلام است ، که از مهم ترین و عالی ترین واجبات اسلامی است. دربارة عظمت این دو وظیفة مهم، به تعبیری رساتر و کامل تر از آن چه در قرآن کریم و کلمات اهل بیت و اماما ن معصوم(ع) آمده است،‌دست نمی‌یابیم.
قرآن می‌فرماید: «کنتم خیر امة اخرجت للنّاس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تؤمنون بالله؛(1) شما مسلمانان بهترین امتی هستید (یا بودید) که خدا برای مردم جهان نمایان فرمود، زیرا امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و ایمان به خدا دارید».
پیشوای یکتاپرستان حضرت علی (ع) می‌فرماید: «و ما أعمال البرّ کلّها و الجهاد فی سبیل الله عند الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر إلا کنفثة فی بحر لجیّ؛ (2) تمام کارهای نیک و (حتی) جهاد در راه خدا، در برابر امر به معرو و نهی از منکر، همچون آب دهان در برابر دریای پهناور است». حضرت صادق(ع) فرمود: «إن الامر بالمعروف و النهی عن المنکر سبیل الانبیاء و منهاج الصلحاء فریضة‌ عظیمة بها تقام الفرائض و...؛ امر به معروف از منکر، روش پیامبران و شیوه صالحان و فریضة بزرگ الهی است، که سایر واجبات به وسیلة آن بر پا می‌شوند».(3)

همان گونه که سایر واجبات اسلامی، با وجود شرایطی بر انسان واجب می‌شوند، وجوب امر به معروف و نهی از منکر نیز شرایطی دارد. امر به معروف و نهی از منکر با وجود چهار شرط بر انسان واجب می‌شود:
أ ) علم و آگاهی به معروف و منکر.
ب) احتمال اثر کردن امر یا نهی.
ج) اصرار داشتن مرتکب معصیت بر تکرار و استمرار گناه.
د) ضرر و مفسده‌ای متوجه مال، آبرو و جان آمر و ناهی و یا یکی از مؤمنان نشود.(4)
فقها در توضیح شرط چهار (عدم ضرر و مفسده) می‌فرمایند: واجبات و منهیات الهی از نظر درجة اهمیت یکسان نیستند. بعضی از معروف‌ها و منکر‌ها از نظر شارع مقدس اسلام به اندازه‌ای با اهمیت است که برای حفظ آن واجب، یا نهی از آن منکر، باید بذل جان کرد، ولی در برخی موارد حفظ جان بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر مقدّم است.
این که در کدام مورد امر به معروف و نهی از منکر باید تا حد بذل جان پیش رفت و در کدام مورد باید حفظ مال، آبرو، و جان را مقدم داشت، بستگی به موضوع امر به معروف و نهی از منکر دارد. اگر موضوع از احکام جزئی و در سطح محدود، باشد،‌حفظ مال، آبرو و جان مقدّم است اما اگر موضوع در درجة بالای اهمیت است باید امر به معروف و نهی از منکر کرد، گرچه انسان در این راه کشته شود.
شهید مطهری می‌فرماید:
ارزش امر به معروف و نهی از منکر بالاتر از این‌ها است. البته با توجه به موردش. ببین امر به معروف و نهی از منکر را برای چه می‌خواهی بکنی؟ در چه موضوعی می‌خواهی امر به معروف و نهی از منکر کنی؟ یک وقت موضوع کوچکی است،‌مثلاً کسی کوچه را کثیف می‌کند، پوست خربزه را می‌اندازد در کوچه،‌ شما این جا باید نهی از منکر کنید،‌ حال اگر بدانید اگر او را نهی کنید،‌ یک فحش ناموس به شما می‌دهد، در این صورت این کار این قدر ارزش ندارد که شما یک فحش ناموسی بشنوید.
یک وقت هست موضوعی است که اسلام برای آن اهمیتی بالاتر از جان و مال و حیثیت انسان قائل است. می‌بینید قرآن به خطر افتاده است،‌اصول قرآنی به خطر افتاده است،‌آیا این جا می‌گویی: امر به معروف نکن،‌نهی از منکر نکن، که اگر این را بگویم،‌جانم، آبرویم، در خطر است؟ اجتماع نمی‌پسندد. و...».

امام خمینی(ره) می‌فرماید: «اگر معروف و منکر از موضوعاتی باشد که از نظر اسلام بسیار مهم است و امر به معروف و نهی از منکر در چنین موضوعی، متوقف بر بذل جان باشد، بذل جان واجب است».(5)
امام حسین(ع) نیز در چنین موقعیتی بودند و «معروف» اصل اسلام و سنت پیامبر بود که در حال از بین رفتن یا تحریف بود.

حضرت اباعبدالله الحسین(ع) دیدند اگر در آن برهه از زمان و در آن اوضاع خاصی که بر جامعه اسلامی حاکم بود، امر به معروف و نهی از منکر نکند، اصل اسلام در خطر است و فاتحه اسلام خوانده می‌شود؛ نیز زحماتی که جدّ بزرگوارش برای اسلام کشیده است و جانفشانی شهیدانی که خونشان را در راه اسلام نثار کردند، در معرض بی اثر شدن است. از این رو بر خود لازم دانست که قیام کند،‌گرچه جان خود و بستگانش را در این راه فدا کند.
یک روز پیش از حرکت امام حسین(ع) از مدینه به طرف مکه مروان بن حکم حضرت را در کوچه دید و گفت: یا اباعبدالله من تو را نصیحت می‌کنم به این که با یزید بیعت کنی که خیر دین و دنیایت در بیعت با یزید است. حضرت در پاسخ فرمود: «انا لله و انا الیه راجعون و علی الأسلام السلام از فدبلیت الأمة براع مثل یزید؛ وقتی فردی مانند یزید حاکم امت اسلام باشد فاتحه اسلام خوانده است.(6)
بنابراین معلوم است که در آن زمان و موقعیت، اساس اسلام در خطر بود. حضرت در جای دیگر فرمود: «ألا ترون أنّ الحق لا یُعمَل به و أنّ الباطل لا یتناهی عنه،‌لیرغب المؤمن فی لقاء اله محقا؛ آیا نمی‌بیند به حق عمل نمی‌شود؟ آیا نمی‌بیند قوانین الهی پایمال می‌شود؟ آیا نمی‌بیند این همه مفاسد پیدا شده و احدی نهی نمی‌کند؟ در چنین اوضاعی، مؤمن باید از جان خود بگذرد و لقای پروردگار را در نظر بگیرد».(7)

پی‌نوشت‌ها:
1. آل عمران(3) آیه 109.
2. نهج البلاغه، کلمات قصار، شمارة‌374.
3. وسائل الشیعه، ج11، ص 395.
4. شهید مطهری، مجموعه آثار، ج17، ص 267.
5. امام خمینی، تحریرالوسیله، ج1، ص 472.
6. اعیان الشیعه، ج2، ص 402.
7. بحارالانوار،‌ج42، ص 192.

پیام رسان باید مخاطب خود رابشناسد،روحیات،گرایشات،حساسیت های سنی،گروهی،شغلی و سیاسی او را به دقت مورد نظر قراردهد. انتخاب شیوه امر و نهی، کلمات،تعابیر،کیفیت، محتوا و روش بیان بایدبراساس روانشناسی مخاطب باشد. ممکن است با یکی صحبت ابتدایی و اندک کافی باشد و با دیگری سخن استدلالی ضروری. یکی از زبان احساسی و شاعری متاثر می شود و دیگران از داستان.

ناصح زبر دست باید باهرکس به اندازه ظرفیت اندیشه او صحبت کند، کسانی در امربه معروف و نهی از منکر موفقند که تمامی شرایط زمانی و مکانی و روانی و اجتماعی را در نظر بگیرند تا کلامشان بیشتر اثر کند. گاهی امر به معروف ونهی از منکر در زمانی بی اثر ولی در زمان دیگر موثر است.

در این موارد باید با توجه به عنصر زمان کار خود را انجام داد. به عنوان نمونه، زمانی که معلم نمره خوبی به شاگرد می دهد اگر او را امر به معروف ونهی از منکر کند، اثر بیشتری دارد . زمانی که انسان هدیه ای به کسی می دهد محبوبیت بیشتری در دل او و سخنش موثرتر است.

عن ابی جعفر(علیه السّلام): «ان الامر بالمعروف والنهی عن المنکر فریضه عظیم بهاتقام الفرائض...»: همانا امر به معروف و نهی از منکر واجب عظیم و بزرگی است که پابرجایی سایر واجبات به آن بستگی دارد»
این حدیث شریف بیانگر اهمیت فوق العاده این فریضه و جایگاه ویژه آن در دین مبین اسلام است و از تعبیر رسا و دلپذیر «بهاتقام الفرایض» چنین استفاده می شود که امر به معروف و نهی از منکر از لوازم حکومت اسلامی به شمار می رود. چنانچه شرایط زمان و مکان ویژگی مخاطبان امر به معروف و نهی از منکر را درنظر بگیریم به ضرورت دقت و ظرافت تعیین کننده در انجام این فریضه پی خواهیم برد...

1-  امر به معروف و نهی از منکر واجب است. این مسئله از بدیهیات است و هیچ یک از مسلمانان در وجوب آن تردید نکرده است. 2-  وجوب این فریضه در همه ادیان بوده و امتهای گذشته نیز بدان مکلف بوده اند. 3-  امر به معروف و نهی از منکر از شوون پیامبری است. 4-  ترک این فریضه علت نابودی جوامع گذشته بوده است. 5-  امر به معروف و نهی از منکر از حقوق متقابل مسلمانان است و افراد جامعه اسلامی در برابر آن مسئولند. 6-  این فریضه بر آگاهان واجب تر است چون عالمان دین مسئولیت بیشتری دارند. 7-  زنان نیز مکلف به امر به معروف و نهی از منکر هستند. 8-  امر به معروف و نهی ازمنکر نیازمند کسب قدرت است.

}شیوه های عملی امر به معروف و نهی از منکر{

هدف اساسی در امر به معروف و نهی از منکر تحقق معروف و زدودن منکر است. برای رسیدن به این هدف باید به دنبال موثرترین شیوه باشیم لذا در این مختصر به برخی از آنها اشاره می شود. 1-  تبلیغ عملی اولین شیوه بسیار موثر در امر به معروف و نهی از منکر تبلیغ عملی است. مهمترین عامل موفقیت پیامبراکرم (ص) و ائمه (علیه السّلام) در گسترش مکتب در همین نکته نهفته است. پیامبراکرم (ص) در حفر خندق و ساختن مسجد قبل از این که دیگران را تشویق به این کار کند خود پیشقدم بود همین طور امامان معصوم (علیه السّلام)
2ـ احترام به شخصیت افراد دومین اصلی که در تاثیر امر به معروف و نهی ازمنکر شایان توجه است احترام به شخصیت افراد می باشد. مرتکبان منکر تا وقتی که متجاهر به گناه نشده اند و علنی دست به آن نیالوده اند محترمند و نباید به هتک حرمت آنها پرداخت. 3ـ ارشاد تدریجی این توقع نابجایی است که بخواهیم کسانی را که در گرداب منکرات غلطیده اند یک باره از گرداب درآوریم و از آنها مسلمان زمان سازیم. اصولا تربیت امری تدریجی است و رذایل و فضایل هیچ کدام یک مرتبه در جان انسانها به وجود نمی آیند. و از رموز مهم نزول تدریجی قرآن همین است زیرا قرآن کتاب تربیت است. 4ـ نرمخویی و محبت از شیوه های بسیار مهم و موثر در امر به معروف و نهی از منکر نرمخویی و محبت است؛ خصلتی که موفقیت پیامبراکرم (ص) بنا به تصریح قرآن کریم مرهون آن بوده است. سخن تا توانی به آزرم گوی درشتی مکن در سخن نرم گوی به شیرین زبانی و لطف و خوشی توانی که پیلی به مویی کشی 5ـ تشویق به ارزشها از امتیازات مکاتب الهی همین تشویق به خوبیهاست. پیامبراکرم (ص) از عنصر تشویق برای پیشبرد اهداف خود فراوان استفاده می کرد. برای آنان که دو رکعت نماز برای خدا خوانده بودند جایزه تعیین می کرد. پستهای حساس سیاسی فرهنگی و نظامی را به افراد لایقی می سپرد و بدین ترتیب امت را به نیکی و پاکی دعوت می فرمود. که «اسامه بن زید» هجده ساله را فرمانده لشکر قرار داد و... و بدین ترتیب امت را به نیکی و پاکی دعوت می فرمود. 6ـ ایجاد فضای امر و نهی بدون تردید محیط هر چند نقش زیربنائی ندارد ولی در پرورش فضایل و رذایل نقش اساسی دارد. رسالت انبیا نیز مبتنی بر این اصل بود که محیط را به گونه ای آماده سازند تا خود مردم «قائم به قسط و عدالت» باشند «لیقوم الناس بالقسط». لذا پیامبراکرم (ص) می فرماید: «کلکم راع و کلکم مسوول عن رعیته» 7ـ برخورد عملی با مرتکبان منکر اگر در کنار شیوه های گذشته این شیوه را مدنظر نداشته باشیم بدون شک امر به معروف و نهی از منکر ابتر و بی ثمر خواهد ماند.

چهار اصل فراموش شده

آنچه به عنوان فریضه امر به معروف و نهی از منکر در ذهن بسیاری از افراد و حتی مومنین جا افتاده است، آنست که این مسئله یک کار بیهوده و بی کاربرد در عصر امروزی است، ولی این اعتقادی بر پایه ی جهل است. اگر به مصالح انجام و مفاسد ترک آن واقف گردیم دیگر اینگونه نخواهیم اندیشید، البته ناگزیریم برای رسیدن به این شرایط مطلوب، موقعیت موجود را بشناسیم و براساس اقتضای زمان خود، یک سری شیوه های کاربردی را براساس اصول و مبانی اصیل اسلامی به کار بندیم. پیش از اشاره به برخی از شیوه های کاربردی امروزی، به چند اصل مهم در انجام امر به معروف و نهی از منکر اشاره می کنیم، به این امید که ما را به اتخاد شیوه های مناسب کاربردی ، رهنمون گرداند.

1. شناخت موقعیت و شرایط مخاطب: متاسفانه در بسیاری از موارد، وقتی با افرادی که به تلقی ما، اندیشه ای غیر از اعتقادات ما و رفتاری غیر از منش ما را پذیرفته اند، مواجه می شویم، دچار احساسات شده و گفتار و کردار آنها را ناشی عناد و لجاجت تصور کنیم. چه نیکوست که اندکی بیندیشیم و خود را به جای آنها قرار داده و فکر کنیم، زیرا اگر ما هم شرایط سنی، محیط خانوادگی، اجتماعی، تحصیلی و ... آنها را داشتیم، آیا مثل آنها نمی اندیشیم؟ بنابراین، باید از شتاب در قضاوت و داوری درباره مردم بپرهیزیم و معیار سنجش افراد را محیط و طرز تفکر آنها قرار دهیم، آنگاه با رعایت مصلحت و روش مناسب و متناسب با موقعیت و سن او به درمان و اصلاح وی بپردازیم.
پیام رسان(آمر و ناهی) باید مخاطب خود را بشناسد، روحیات، گرایش ها، حساسیت های سنی، گروهی، شغلی و سیاسی او را با دقت مورد نظر قرار دهد. انتخاب شیوه امر و نهی، کلمات، تعابیر، کیفیت محتوا و روش بیان باید براساس روانشناسی مخاطب باشد. ممکن است با یکی صحبت ابتدائی و اندک کافی باشد و با دیگری سخن استدلالی ضروری به نظر برسد. یکی را با زبان احساس باید سخن گفت و با دیگری بوسیله داستان و... صحبت کرد.
ناصح واقعی کسی است که با هر کس به اندازه ظرفیت اندیشه او صحبت کند، کسانی در امر به معروف و نهی از منکر موفقند که تمام شرایط زمانی و مکانی و روانی و اجتماعی را در نظر بگیرد تا کلامش بیشتر اثر کند.

2. هماهنگی و برنامه ریزی: امروزه نوع ارتباط در جامعه با گذشته بسیار متفاوت شده است، دشمنان هم برای مقابله با دین، تهاجم برنامه ریزی شده ای دارند. برای مقابله با این هجوم هم باید با برنامه ریزی عمل کرد. هماهنگی میان ارگانها و نهادهای مختلف و مراکز تربیتی و فرهنگ ساز ضروری است و گرنه تلاش دراز مدت گروهی با یک برنامه دیگر خنثی می شود و زحمات بر باد می رود.

3. شناخت ریشه معروف و ناهی و قطع آن: خطاها و مفاسد و منکرات اجتماعی، گاهی ریشه هایی دارد که از چشم پنهان است و ما شاخ و برگهای آن را می بینیم. بدون شناخت و قطع ریشه، مبارزه با شاخ و برگ بی اثر است و مبارزه با معلول بجای مبارزه با علت اشتباه است. البته این به آن معنا نیست که کاری با معلول ها و شاخ و برگها نداشته باشیم، بلکه هدف عمده را باید قطع ریشه ها بدانیم.

مطمئنا در شرایط کنونی مبارزه با تهیه و تولید کنندگان ابزارها و عوامل جرم بهتر بوده و اولویت بیشتری نسبت به مبارزه با برخی مجرمین خرد می باشد. به طور نمونه، باید به جای برخورد با معتاد توجه ویژه ای به مبارزه با توزیع و تهیه کننده مواد مخدر داشته باشیم.

4. ارائه جایگزین: اما اصل آخری که در این مقاله مختصر به آن اشاره خواهیم کرد بحث بسیار مهم ارائه جایگزین است، کارشناسان تربیتی می گویند اگر می خواهید فرزندانتان کار خاصی را انجام ندهند، تنها با گفتن نکن، دست نزن، فضولی نکن، با او برخورد نکنید، چرا که اینگونه برخوردها علاوه بر عدم موفقیت، موجب مشکلات دیگری در روان کودک خواهد شد. بلکه برای اصلاح او، چند راه مناسب و سرگرمی صحیح را در اختیارش بگذارید تا از راه غلط به عمل مفید سرگرم شود.

در امر به معروف و مخصوصا نهی از منکر ارائه این جایگزین بسیار ضروری به نظر میرسد، و مطمئنا مخاطب ما اگر راه دیگری را پیدا کند که مناسب است با رغبت بیشتری عمل منکر را ترک خواهد کرد.  }برخی شیوه های کاربردی{

1. آگاهی بخشیدن:
یکی از مهم ترین عوامل هدایت انسان، شناختن حقائق است. با آگاهی بخشیدن می توان زمینه های گناه را کاهش داد. بسیارند کسانی که از آثار و خطرات خلاف خود آگاهی لازم را ندارند و به مجرد اینکه از آن خطرات و زیانها آگاه شوند آن را رها می کنند.
اطلاع رسانی و آگاهی بخشی در مورد خطرات و آسیبهای اعمال منکر که دامن گیر فرد و جامعه می شود، مهم ترین عامل بازدارنده ای است که به عنوان اقدام پیشگیرانه از ادامه انجام خلاف فرد را بازداشته و تذکر و نصیحت را نیز موثر می نماید. بسیاری از اوامر و نواهی براساس منطق دلیل است که اگر آنها را برای مردم بیان کنیم زودتر به نتیجه می رسیم.
2. تدریجی بودن:
مرحله ای بودن و تدریجی بودن از سنت های خداوند متعال در خلقت و افعال بعثت انبیاء و قانون گذاری و تشریع است. خدا به پیامبر فرمان داد تا از نهی حرامات بزرگ و امر به فرائض بزرگ شروع کند. سپس به تدریج به سایر احکام بپردازد. این توقع نابجایی است که انتظار داشته باشیم کسانی را که در گرداب منکرات غلطیده اند به یکباره از گرداب در آوریم و از آنها سلمان یا ابوذر زمان بسازیم.
3. روش های غیر مستقیم:
گاه امر به معروف و نهی از منکری اثر می بخشد که مستقیما با مخاطب گفتگو شود، اما مواردی نیز هستند که شرایط زمانی یا مکانی اشخاص مورد خطاب اقتضا نمی کند مخاطب به طور مستقیم امر و نهی شود و شاید اثر منفی داشته باشد، لذا در این گونه موارد باید از شیوه خطاب(غیر مستقیم) استفاده کرد.
توجه به آموزشهای ظریف و غیر مستقیم در رفتار بزرگان دین ما نیز دارای منزلتی والاست. امامان ما گاه برای تعلیم مسائل به دیگران از مثالها بهره می گرفتند. گاه آموزشهایی را در قالب دعاهایی را که خود می خواندند، می داده اند و گاه این درسها را با عمل خویش بیان می کردند.
استاد مطهری درباره یکی از روشهای غیر مستقیم در امر به معروف و نهی از منکر می فرمایند: « شما اگر بخواهید به شکل غیر مستقیم امر به معروف و نهی از منکر بکنید یکس از راه های آن این است که خودتان صالح و با تقوا باشید، وقتی خودتان اینطور بودید مجسمه ای خواهید بود از امر به معروف و تهی از منکر، هیچ چیز بشر را بیشتر از عمل تحت تاثیر قرار نمی دهد ...»(حماسه حسینی، ج 2 ، ص 106)
4. تکرار و تلقین کردن:
روش تکرار و تلقین بر قبول آگاهانه و آزادانه همراه با دریافت اطلاعات جانبی حول محور و موضوع مورد قبول بنا شده است و آمیزه ای است از علم و احساس. در قرآن کریم داستان سجده فرشتگان بر آدم و انکار ابلیس، داستان حضرت موسی و فرعون، تکرار شدن آیات در سوره الرحمن و .... همه بر اساس حکمت الهی و همین روش استوار است. لذا باید به کسانی که گرفتار گناه شده اند تذکر داد و به آنها تلقین نمود که می توان از چنگال گناه فرار کرد.
از طرفی انسان به قدری فراموش کار است که تذکر گاه به گاه نیز برای او کافی نیست. لذا در قرآن می خوانیم که: « خدا را زیاد یاد کنید.»(انفال / 45)
5. استفاده از هنر:
منظور از شیوه هنری در امر به معروف و نهی از منکر آن است که در بسیاری موارد می توان با استفاده مثبت از هنر، ارزش های الهی را تبلیغ کرد و راه ها و روش های نفوذ و رسوخ منکر در زندگی و اجتماع را به افراد یادآور شد. می توان از راه ساختن فیلم، قصه گویی، سرود، شعر و ... معروف و منکر را بشناسانیم و خطر آلوده شدن به مفاسد و پیمودن راه فساد و ضد آن را یادآور گردیم.
6. از خوبی هم گفتن:
در انتقاد و نهی کردن، تنها نقطه ضعف را نباید مطرح کرد، به خوبیها نیز باید اشاره نمود. هنگام نهی از منکر، ابتدا نقاط قوت را باید بازگو کرد و سپس تذکر دهیم که مثلا کسی که این کمالات را دارد چرا این منکر را انجام می دهد!؟
7. شیوه تغافل:
یکی از زمینه های انجام خلاف آن است که انسان احساس کند، در جامعه آبرو و کرامت ندارد، عذرش پذیرفته نمی شود و کسی به سخن او اعتنا نمی کند. در اینصورت احساس حقارت و بی آبرویی او را به هر گناهی می کشاند. در دستورات اسلامی توصیه شده است، گاهی باید انسان خود را به غفلت بزند و تظاهر کند. به این معنا که من متوجه اشتباه تو نشده ام، تا از این طریق کرامت و شخصیت افراد شکسته نشود و حریم ها حفظ گردد.
8. عیبها را یکجا نگفتن:
در نهی از منکر و انتقاد، سعی کنیم که طرف را به رگبار نبندیم. اگر به فردی درباره موضوعی تذکر می دهیم نباید به گوئیم که : « در درس عقب افتاده ای، آداب معاشرت را بلد نیستی، لباس هایت را نشسته ای و ... »
این گونه نهی از منکر برای بسیاری از افراد قابل تحمل نیست. اسلام در مدت بیست و سه سال دستورات خودش را به مردم اعلام کرد.
9. شیوه ایجاد محبت:
عشق و محبت، بهترین زمینه و انگیزه برای امر به معروف و نهی از منکر است. در بخش مهمی از قرآن، خداوند نعمتهای خود را می شمارد تا عشق انسان نسبت به خود زیاد کند. کسی که می خواهد دیگری را به معروف و نیکی سفارش کند و از کار بدی باز دارد، بهترین راه آن است که با بیان و یاد نعمتها و الطاف الهی ابتدا او را عاشق کند، در آن صورت، عاشق تسلیم انجام فرامین است.
10. شیوه آسان سازی:
گاهی افراد گناهکار خیال می کنند که ترک گناه و یا انجام فلان کار خوب بر ایشان مشکل است. یکی از شیوه های امر به معروف و نهی از منکر آن است که ما کار را امکان پذیر و شدنی قلمداد کنیم و به مردم بگوئیم که : « انجام دادن خوبیها و انجام ندادن بدیها کار چندان سخت و غیر ممکنی نیست.»
11. شیوه الگو سازی:
معرفی الگو برای جذب به خوبی ها و ترک بدیها و منکرات بسیار موثر خواهد بود. هم باید با رفتار پسندیده الگوی دیگران بود و هم با تقدیر و تشویق الگوهای شایسته زمینه جذب دیگران را فراهم آورد. کسی که در جایگاه الگویی قرار گرفت رفتارها و گفتارهایش برای دیگران حجت می شود. لذا باید سعی گردد شایستگی های گفتاری و رفتاری الگوهای جوانان هر چه بیشتر مطرح گردد.
منابع:
- امر به معروف و نهی از منکر، مرکز تحقیقات و پژوهش مع. امر به معروف و نهی از منکر نمسا، انتشارات پرتو واقعه، سال 1383.
- حماسه حسینی، شهید مرتضی مطهری، انتشارات صدرا.
- ده گفتار(بخش امر به معروف و نهی از منکر)، شهید مرتضی مطهری، انتشارت صدرا

. نتیجه امر به معروف و نهی از منکر

نتیجه این که امر به معروف و نهی از منکر همچون خون در پیکره دین جریان دارد و ضامن حیات اسلام است. خیزش و قیام مصلحان در جامعه‌ اسلامی نیز، بازتابی از عمل به این فریضه می باشد و اگر مصلحان بزرگی همچون امام حسین ـ علیه السلام ـ نمی بودند، ارزش های انسانی و الهی از بین رفته و اسلام قرن ها پیش توسط تبهکاران دفن شده بود، انقلاب اسلامی ایران، خود یکی از ثمرات و نتایج با ارزش این اصل در جنبه های سیاسی و حکومتی است که توسط مصلح بزرگ، امام خمینی(رحمة الله علیه) رهبری شده و به پیروزی رسید و هم اکنون به زعامت رهبر معظم انقلاب اسلامی به راه خود ادامه می دهد

پرسش:
شرایط امر به معروف و نهی از منکر چیست؟

پاسخ:
امر به معروف و نهی از منکر دارای شرایط و مراتب خاص خود است که از جمله شرایط آن
الف: آمر و ناهی باید موارد معروف و منکر را بشناسد تا بتواند امر و نهی کند.
ب: آمر و ناهی باید احتمال تأثیر بدهد و الا نباید امر و نهی کند.
ج: آمر و ناهی باید قدرت امر و نهی داشته باشد و جان یا مال متنابه او در خطر نباشد.
د: آمر و ناهی باید مراتب امر و نهی را رعایت کند یعنی اگر با یک نگاه کردن مقصود بر آورده می شود دیگر حرف نزد و اگر با صدای آرام مشکل حل می شود صدای خود را بلند نکند و..

**عمری است که از حضور او جا ماندیم** ** در غربت سرد خویش تنــها مانـدیــم**

** او منتظر اســــت که ما برگـــــــردیم** **ماییم که در غیبـــت کــــبری ماندیــم**